Καλωσόρισμα




Προς υποψήφιους συνομιλητές των εκπαιδευτικών ασπαλάθων

Αθεράπευτα ελεύθεροι,

Επίμονοι υποστηρικτές του δημόσιου αγαθού της παιδείας ως δικαιώματος και ως χώρου δια-μόρφωσης του πολιτευόμενου πολίτη,

Αμετανόητα διαμαρτυρόμενοι για τα κακώς έχοντα στο δημόσιο βίο,

Εραστές του λόγου σε όλες τις διαστάσεις και τις προεκτάσεις της έννοιας,

Συνειδητά αποκλίνοντες ως μη υπάκουοι υπήκοοι των προκαθορισμένων προτύπων αγορασμένης "ευτυχίας",

Απολαμβάνοντες ώρες μοναχικής ενδοσκόπησης αλλά και κοινωνοί γενναιόδωροι όσων συν-κινούν τις ψυχές και διανοίγουν ποικίλες οδούς προς την κάθαρση,

Μοιραστείτε διαδικτυακά καταθέσεις ειλικρινούς στοχασμού σ'αυτά που σταδιακά θα ξετυλιχθούν στον ιστοχώρο αυτό.

Παρασκευή 29 Ιουλίου 2011

Από το «Φονικό» του Θ.Σ. Έλιοτ στο Γ. Σεφέρη και από τις Παγκύπριες Εξετάσεις στο «φονικό» του Ιούλη


«Δε βλέπω να βγαίνει συμπέρασμα από τις τέχνες της κοσμικής πολιτείας.


Μόνο τη βία, τη διπροσωπία και συχνές καταχρήσεις.


Ο Βασιλιάς κυβερνά ή κυβερνούν οι βαρόνοι:


Ο δυνατός με δύναμη κι ο αδύνατος με πείσματα.


Ένας ο νόμος τους: ν’αρπάξουν την εξουσία και να την κρατήσουν,


Κι ο σταθερός εκμεταλλεύεται την πλεονεξία και την εμπάθεια των άλλων,


Τον αδύνατο τον καταβροχθίζουν τα δικά του πάθη.»


Θ.Σ. Έλιοτ, «Φονικό στην εκκλησιά», μτφ. Γιώργος Σεφέρης
 

Οι συνειρμοί αναπόφευκτοι με τα τεκταινόμενα των ημερών, διαβάζοντας πρόσφατα το «Φονικό στην εκκλησιά» του Θ.Σ. Έλιοτ, σε μετάφραση Γ. Σεφέρη, ένα έργο που μας παραπέμπει στον 12ο αιώνα, αλλά πραγματεύεται ζητήματα τραγικά επίκαιρα, και που (κατά τον ποιητή-μεταφραστή) «θα ήταν λάθος να κριθεί ιστορικά, με τις επιχειρηματολογίες της σκοπιμότητας», αφού  «η πράξη του ξετυλίγεται σε άλλη στάθμη: είναι η μάχη με το αξεχώριστο κακό». Και συμπληρώνει στο προλόγισμα της έκδοσης  το 1963 ο Σεφέρης: «Ένα κακό δεν είναι ιδιωτική υπόθεση. Απλώνεται σ’όλο τον κόσμο – κι όλοι πληρώνουν.» - Σταθερά κι εύστοχα διαχρονικές οι παρατηρήσεις του,  προκαλούν αισχύλεια τη σκέψη σε αναζήτηση της νέμεσης και της αποκατάστασης της φυσικής τάξης πραγμάτων, ιδιαίτερα σε καιρούς χαλεπούς, σαν αυτούς που για ποικίλους λόγους βιώνουμε στο τόπο αυτό. Τραγικά επίκαιρος ο λόγος του Σεφέρη στην Κύπρο του 2011, όπου «το θαύμα λειτουργεί ακόμη» μονάχα στην αφύπνιση της κοινωνίας των πολιτών, καθώς η θλίψη του καθενός μας σμίγει με την οργή για τους ιθύνοντες και η συλλογική οδύνη μετατρέπεται σε συνειδητοποίηση και αγανάκτηση του κάθε σκεπτόμενου πολίτη.

Αφορμή για την ανάγνωση του «Φονικού» τις μέρες τούτες η προ ημερών εξαγγελθείσα πρόθεση για σχολιασμό της ερώτησης στο γραπτό των Νέων Ελληνικών στις Παγκύπριες Εξετάσεις που αφορούσε στα δάνεια του  Γ. Σεφέρη (με συγκεκριμένη αναφορά σε απόσπασμα από το ποίημα «Σαλαμίνα της Κύπρος»). Κίνητρο (όπως και στο προηγούμενο άρθρο μου με θέμα «Εξετάζοντας την ποιητική του Κ. Μόντη και του Γ. Σεφέρη στις Παγκύπριες Εξετάσεις), η ανάγκη για αναζήτηση της αλήθειας στα της γλώσσας και της τέχνης του λόγου, τα φιλολογικά και τα εκπαιδευτικά. Ζητήματα που μπορεί να μοιάζουν μικρά κι ασήμαντα μπροστά σε όσα σημαντικά και τραγικά απασχολούν τη σκέψη και την ύπαρξή μας τούτες τις μέρες του συλλογικού πένθους στο οποίο βυθίστηκε ο τόπος, θέλω όμως να πιστεύω πως απαντούν, έστω και στο ελάχιστο, στη γενικότερη ανάγκη μας για υπεύθυνη αναζήτηση της αλήθειας, ιδιαίτερα όταν αυτή συνδέεται με το περί δικαίου αίσθημά μας.

Δε θα σχολιάσω το γιατί η ποίηση του Έλιοτ και συγκεκριμένα το «Φονικό στην εκκλησιά» αποκλείστηκε (με απόφαση της ομάδας των βαθμολογητών) από τις απαντήσεις στη σχετική ερώτηση των εξετάσεων. Η σχέση του Γιώργου Σεφέρη με τον Έλιοτ είναι γνωστή. Οι μεταφράσεις των έργων του δεύτερου από τον πρώτο επίσης. Οι επιδράσεις αδιαμφισβήτητες. Γι αυτό, προτού αποκλειστεί ελαφρά τη καρδία το ενδεχόμενο οι επιδράσεις αυτές να συνιστούν «δάνειο» και στο συγκεκριμένο ποίημα του Σεφέρη, είναι ενδιαφέρον να ανατρέξουμε στις απόψεις του Γ. Σεφέρη για το τι θεωρεί ο ίδιος ως δάνειο στη λογοτεχνία. Επιλέγω ως παράδειγμα τις απόψεις του για τα δάνεια στον Έλιοτ.  Στην «Εισαγωγή στον Θ.Σ .Έλιοτ» (Γ. Σεφέρη, «Δοκιμές», Τ΄Α, σ. 17-55), γραμμένη το 1935 (έτος πρωτοπαρουσίασης και του «Φονικού στην εκκλησιά»), ο Σεφέρης διευρύνει το πεδίο της αντίληψής μας για τα δάνεια στη λογοτεχνία από το στενό πλαίσιο της μεταφοράς κειμενικού, γλωσσικού υλικού, σε αυτό που ονομάζει «συναισθηματική άλω» που σχηματίζουν οι λέξεις και οι στίχοι που προχωρούν «ως τη βαθύτερή μας ύπαρξη», η οποία «τους μεταβάλλει σ΄έναν τύπο έκφρασης προσωπικό και για τον καθένα μας αναντικατάστατο», εφόσον οι εικόνες, «κορεσμένες στα βάθη της μνήμης» του δημιουργού και «εμποτισμένες με συναισθήματα» αποσπούν από τις λέξεις ένα καινούργιο νόημα. «Έτσι», υποστηρίζει ο Σεφέρης, «οι ξένοι στίχοι που συνυφαίνονται με τα κείμενα του Έλιοτ, όσο κι αν είναι αποκρυσταλλώσεις άλλων ποιητών, δεν μπορούμε να πούμε πως είναι απλά και μόνο σώματα ξένα. Αλλά από ένα είδος δεύτερης κυοφορίας, θα έλεγα, αντλούν έναν τόνο παρόμοιο με την προσωπική συνεισφορά του ποιητή και εναρμονίζονται ελεύθερα μέσα στη γενική ατμόσφαιρα των ποιημάτων του.» Στο ίδιο δοκίμιο, σχολιάζοντας αυτό που ονομάζει «ιστορικό συναίσθημα του Έλιοτ» αναφέρεται στις «παραθέσεις ή τις παραφράσεις ξένων κειμένων που συναντά κανείς σ’όλα του σχεδόν τα ποιητικά έργα.» Σημειώνει, λοιπόν, για την «Έρημη Χώρα» πως «ένας παραφρασμένος στίχος του Ντάντε οδηγεί τον αναγνώστη σ’ενα συναισθηματικό και νοητικό τοπίο διάφορο αλλά συμπληρωματικό του συναισθηματικού και νοητικού κόσμου του ποιήματος». Θα ήταν υπερβολή να υποθέσουμε πως το, κατά τα άλλα, «διάφορο νοητικό τοπίο» του ποιήματος «Σαλαμίνα της Κύπρος», με τις εικόνες της ερήμωσης που έφερε ο πόλεμος και την υπενθύμιση των φριχτών κοινών βιωμάτων των Ελλήνων και των «φίλων του άλλου πολέμου», μεταφέρει τον αναγνώστη στην ελιοτική έρημη χώρα; Ο Σεφέρης βρίσκει μάλιστα στην τεχνική αυτή ιδιορρυθμία του Έλιοτ (να μεταφέρει, δηλαδή, «ένα φορτίο παραπομπών») «ένα αίσθημα αλληλεγγύης παρά μια ροπή προς τον ερμητισμό». Και υποστηρίζει πως «ο κύριος, ο προσωπικός του τόνος, παρασέρνει μαζί του και άλλες φωνές, εναρμονισμένες μ΄αυτόν κι από αυτόν χρωματισμένες, όσο κι αν μένουν ανεξάρτητες.» Μεταφέρει μάλιστα στο δικό του δοκίμιο το εξής απόσπασμα από δοκίμιο του Έλιοτ: «Το ιστορικό αίσθημα υποχρεώνει τον ποιητή να γράφει όχι μόνο με τη δική του τη γενιά μέσα στα κόκαλά του, αλλά με την αίσθηση ότι ολόκληρη η λογοτεχνία της Ευρώπης από τον Όμηρο, και μέσα σ΄αυτήν ολόκληρη η λογοτεχνία του τόπου του, αποτελεί μια ταυτόχρονη τάξη.» Ερμηνεύοντας την τεχνική του Έλιοτ στη διαμόρφωση της «συναισθηματικής του ατμόσφαιρας» μέσα από την οποία «μπορούσε να κινηθεί ελεύθερα για να πλησιάσει τους γύρω του ανθρώπους, για να ‘διατυπωθεί’ ο ίδιος», ο Σεφέρης δηλώνει ότι «μια λέξη, ανεξάρτητα από την επιτηδειότητα του τεχνίτη, μπορούσε να ξυπνήσει μέσα στις ψυχές έναν ολόκληρο κόσμο φόβου ή ελπίδας».

Σύμφωνα με τα πιο πάνω, είναι εύλογο να υποθέσουμε ότι η επιλογή της λέξης «φονικό» στην προσευχή του Σεφέρη για την απόδοση της σφαγής του Β΄Παγκόσμιου Πολέμου, είναι συνυφασμένη με την επιλογή της ίδιας λέξης για την απόδοση μιας ανάλογης ατμόσφαιρας σφαγής στη μετάφραση του ομώνυμου θεατρικού του Έλιοτ («Φονικό στην εκκλησιά»); (σε πρωτοδημοσιευμένη μετάφραση και με εισαγωγική ανάλυση το 1963, αλλά γνώριμο ήδη και (πρωτο)μεταφρασμένο πριν τη συγγραφή του «Σαλαμίνα της Κύπρος» από το Σεφέρη / βλ. Ημερολογιακή καταγραφή συνάντησης του Σεφέρη με τον Έλιοτ στις 7 Οκτωβρίου του 1952, όπου και σχολιάζεται η μετάφραση των χορικών του «Φονικού».)

Τέλος, νομίζω πως, ο (κατά το Σεφέρη) επαρκής αναγνώστης που συλλαμβάνει τις διακειμενικές αναφορές του, δε δικαιούται να αγνοήσει τη συναισθηματική ατμόσφαιρα, το νοητικό φορτίο και το ρυθμό της καταληκτικής προσευχής του έργου «Φονικό στην εκκλησιά» (την οποία ψάλλει ο χορός των γυναικών ζητώντας συγχώρεση για τα παραστρατήματα, τις αδυναμίες και τα λάθη των ανθρώπων), όταν ανάλογο συναισθηματικό και νοητικό βάρος μεταφέρει στο ποίημα «Σαλαμίνα της Κύπρος» η προσευχή των Άγγλων ναυτών πριν τη μάχη, η οποία (προσευχή) εμποτίζεται με το ιστορικό συναίσθημα του Σεφέρη, συνυφαίνεται με  το λόγο του και κυοφορείται ως μια προσευχή πανανθρώπινη και διαχρονική:

«Κύριε, βόηθα να θυμόμαστε πώς έγινε τούτο το φονικό, την αρπαγή, το δόλο την ιδιοτέλεια, το στέγνωμα της αγάπης. Κύριε, βόηθα να τα ξεριζώσουμε....»





Αναμένοντας την απόδοση της Νέμεσης στους ανακόλουθους υβριστές που προκάλεσαν «τούτο το φονικό», και έχοντας επίγνωση «πόσο μακρύς είναι ο δρόμος του μαντατοφόρου» μέχρι τη λύση του δράματος που θα φέρει την Κάθαρση, σεμνά και ταπεινά, αφιερώνω τιμητικά το πιο πάνω κείμενο, ως συμβολική πράξη αναζήτησης της αλήθειας, στη Μαρία Κελίρη Ιωαννίδου, εκλεκτή φιλόλογο, για την ειλικρινή αφοσίωσή της στην αλήθεια και για το ξεχωριστό της ήθος, που την αξίωσε να ζήσει δίπλα σε εκείνον που φώτισε με τη θυσία του την έννοια της αρετής.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

Όλα τα σχόλια που αφορούν τα θέματα που αναρτώνται είναι ευπρόσδεκτα, εφόσον παραμένουν σε πλαίσιο σεβασμού και νομιμότητας. Ευπρόσδεκτες είναι όλες οι απόψεις, οι διαφωνίες, ο αντίλογος και η κριτική απέναντι στα γραφόμενα. Δεν επιτρέπονται σχόλια που περιέχουν στοιχεία λιβέλλου, ρατσιστικά, υβριστικά ή προσβλητικά για οποιονδήποτε και για οποιοδήποτε στοιχείο του οικοσυστήματος. Ο συγγραφέας αυτού του ιστολογίου διατηρεί το δικαίωμα να διαγράψει οποιοδήποτε σχόλιο δε σέβεται την πιο πάνω αρχή.