Καλωσόρισμα




Προς υποψήφιους συνομιλητές των εκπαιδευτικών ασπαλάθων

Αθεράπευτα ελεύθεροι,

Επίμονοι υποστηρικτές του δημόσιου αγαθού της παιδείας ως δικαιώματος και ως χώρου δια-μόρφωσης του πολιτευόμενου πολίτη,

Αμετανόητα διαμαρτυρόμενοι για τα κακώς έχοντα στο δημόσιο βίο,

Εραστές του λόγου σε όλες τις διαστάσεις και τις προεκτάσεις της έννοιας,

Συνειδητά αποκλίνοντες ως μη υπάκουοι υπήκοοι των προκαθορισμένων προτύπων αγορασμένης "ευτυχίας",

Απολαμβάνοντες ώρες μοναχικής ενδοσκόπησης αλλά και κοινωνοί γενναιόδωροι όσων συν-κινούν τις ψυχές και διανοίγουν ποικίλες οδούς προς την κάθαρση,

Μοιραστείτε διαδικτυακά καταθέσεις ειλικρινούς στοχασμού σ'αυτά που σταδιακά θα ξετυλιχθούν στον ιστοχώρο αυτό.

Πέμπτη 15 Ιουλίου 2010

"Ατομικός και κοινωνικός αυταρχισμός"

Το πιο κάτω κείμενο του συναδέλφου Ιάκωβου Ιακώβου, πρώην προέδρου της ΟΕΛΜΕΚ και τέως προέδρου της Νέας Κίνησης, δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα "Πολίτης" τον Απρίλη του 2010. Το επέλεξα, αφενός γιατί το θεωρώ διαχρονικό και αφετέρου γιατί τα φαινόμενα αυταρχισμού εκ μέρους προσώπων  και ομάδων που κατέχουν θέσεις εξουσίας και που ελέγχουν κοινωνικούς θεσμούς (π.χ. αυτόν της εκπαίδευσης) στις μέρες μας ολοένα και εντείνονται. Σε σας τα σχόλια και η κριτική.
Ατομικός και κοινωνικός αυταρχισμός 
Ιάκωβου Ιακώβου, πρώην προέδρου της ΟΕΛΜΕΚ


Ο αυταρχισμός είναι ένας όρος που βρίσκει εφαρμογή σε διάφορα επίπεδα της κοινωνικής ή της ατομικής ιδεολογίας και συμπεριφοράς, η μελέτη των οποίων διχάζει τους διάφορους ερευνητές, όχι μόνο γύρω από τις χρησιμοποιούμενες μεθόδους και αναλύσεις, αλλά και ως προς την αποσαφήνιση της ίδιας της έννοιας, γεγονός που φαίνεται και από τους όρους "δεξιός αυταρχισμός" και "αριστερός αυταρχισμός".
Ο Ντήτερ Ντουμ αναφέρει ότι στο γενικό ιδεολογικό επίπεδο ο όρος προσδιορίζει την αρχή της τυφλής υπακοής και υποταγής στην εξουσία, σε αντίθεση με την αρχή της ελευθερίας της σκέψης και της βούλησης, όπως αυτή (η αρχή της ελευθερίας) καθιερώθηκε κατά την περίοδο των ευρωπαϊκών αστικών επαναστάσεων και διαμορφώθηκε σήμερα από τις επιδράσεις του ψυχομαρξισμού, στην προσπάθεια του ανθρώπου να ξεπεράσει την αντίφαση ανάμεσα στο ιδιωτικό και το δημόσιο, στην επιθυμία και στο νόμο, στο άτομο και στην κοινωνία.
Στο επίπεδο της κοινής δράσης των ανθρώπων ο όρος υποδηλώνει και περιγράφει τις μεθόδους που χρησιμοποιούνται και που έχουν ως σκοπό να εξαλειφθούν οι αμφισβητησιακές τάσεις στη λήψη και εφαρμογή των αποφάσεων και να προετοιμαστούν οι «συνειδήσεις», ώστε να δεχτούν χωρίς αντιδράσεις το υπάρχον κοινωνικό status quo.  Οι συμμετοχικές διαδικασίες στη λήψη των αποφάσεων αποκλείονται και η εφαρμογή τους στηρίζεται σε θεσμοθετημένους ή μη καταπιεστικούς θεσμούς και κανόνες, που διαμορφώνονται από μια μικρή ελίτ, η οποία ουσιαστικά δε δεσμεύεται από το κοινωνικό σύνολο. Χαρακτηριστικό δείγμα της πιο πάνω μεθοδολογίας είναι το σύνθημα που προέβαλλε ο ιταλικός φασισμός: «Να πιστεύεις, να υπακούς, να μάχεσαι».
Ωστόσο, οι αυταρχικές συμπεριφορές συνήθως δεν παρατηρούνται στην κοινωνία από μόνες τους στην καθαρή τους μορφή, αλλά χαρακτηρίζουν την κρατική εξουσία ή διαχέονται μέσα από διάφορες κρατικές μορφές δράσης, οι οποίες καλύπτουν μάλιστα ένα ιδιαίτερο ευρύ και ανομοιογενές φάσμα αντιλήψεων και πρακτικών. Έτσι, ο όρος «κρατικός αυταρχισμός» εμφανίζεται σήμερα ρευστός, ενώ οι εκδηλώσεις του είναι συχνά δυσδιάκριτες. Γι αυτό και οι διαφορετικές εννοιολογικές προσεγγίσεις του όρου έχουν ως επακόλουθο οι αυταρχικές συμπεριφορές της κρατικής εξουσίας να επιδέχονται αντιφατικές ερμηνείες. Σε κάποιους μάλιστα πολιτικούς χώρους ή κοινωνικές ομάδες ο όρος «αυταρχισμός» ταυτίζεται με την ίδια την έννοια της «κρατικής εξουσίας».
Στο επίπεδο της εκπαίδευσης ο όρος αυταρχική εκπαίδευση σημασιολογείται διαφορετικά, από διάφορους μελετητές.  Ο Henry Perkison π.χ. ορίζει ως αυταρχική οποιαδήποτε εκπαίδευση αποσκοπεί να διδάξει την αλήθεια, την αρετή ή τη σοφία, ή ακόμη αποβλέπει να διδάξει πώς να επιτευχθεί η αλήθεια, η αρετή, ή η σοφία.  Ο Π. Πολυχρονόπουλος θεωρεί ότι η εκπαίδευση είναι αυταρχική όταν εκλαμβάνει την πραγματικότητα ως προκαθορισμένη και όταν θεωρεί απόλυτο και τελεσίδικο το κύρος των γνώσεων, των ιδεών, των αξιών. Όταν εξαναγκάζει τους μαθητές να εσωτερικεύσουν ένα ορισμένο σύνολο αξιών, μια ορισμένη ιδεολογία και μια συγκεκριμένη συμπεριφορά και όταν χρησιμοποιεί κυρίως αντιδιαλεκτικούς και μονοδιάστατους τρόπους απόκτησης γνώσεων. Όταν περιπλέκει, συγχέει, κατακερματίζει και αντικειμενοποιεί γνώσεις και αξίες, όταν συγκαλύπτει την κοινωνική πραγματικότητα, όταν παρέχει γνώσεις με αντίτιμο το βαθμό, όταν απαγορεύει, αποθαρρύνει, ή τιμωρεί τους μαθητές που αναζητούν και δημιουργούν μη εγκεκριμένες γνώσεις και αξίες. Τέλος, όταν δε σέβεται τους μαθητές και τους εκπαιδευτικούς, τους διατάζει χωρίς αμοιβαία συνεννόηση και τους υποχρεώνει να υπακούν σε αυθαίρετες και αναιτιολόγητες αποφάσεις.
Στο επίπεδο της Ψυχολογίας καταγράφονται ποικίλες προσεγγίσεις του θέματος. Ο Adorno, σύμφωνα με έρευνές του, συμπεραίνει ότι τα κύρια γνωρίσματα του χαρακτήρα ενός αυταρχικού τύπου ανθρώπου, είναι τα ακόλουθα: Είναι υποκριτής στη συμπεριφορά και τον ενδιαφέρουν μόνο οι τρόποι. Είναι φορτωμένος με βαριά συναισθήματα ενοχής και θέλει δήθεν στο όνομα της δικαιοσύνης να τιμωρεί τους άλλους, όπως τιμωρούσαν οι άλλοι αυτόν. Είναι μισαλλόδοξος και στις απόψεις του μονολιθικός, γιατί γι’ αυτόν υπάρχει μόνο μαύρο ή άσπρο, ενώ δεν αποδέχεται ενδιάμεσες απόψεις. Χαρακτηρίζεται συχνά από εμπάθειες, π.χ. από εθνοκεντρισμό και υπερβολικό θρησκευτικό ζήλο, γιατί το έθνος και η θρησκεία τού χρειάζονται σαν λιμάνι, για να σωθεί από την ψυχολογική ανασφάλεια και τον υποσυνείδητο ή το συνειδητό φόβο που του δημιουργεί η φύση του κοινωνικού συστήματος.
Ο αυταρχικός άνθρωπος, κατά τον καθηγητή των Πολιτικών Επιστημών Π. Τερλεξή, σκέπτεται ότι η ζωή είναι μια ζούγκλα, γεμάτη παγίδες, για όσους αδρανούν, για τους αισθηματίες, τους μαλακούς. Οι κοινωνικές σχέσεις δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένας σκληρός και αδυσώπητος αγώνας για την επικράτηση του ισχυρότερου. Το δίκαιο κατά την άποψή του απαιτεί από την ομάδα του, που είναι φυσικά «ανώτερη» (Φασισμός, Ρατσισμός κλπ.), να επιβάλλεται και, αν είναι δυνατό, να αφομοιώσει τις άλλες έξω ομάδες, ή να τις καταστήσει ακίνδυνες. 
Οι μελέτες και οι απόψεις του Adorno, αν και έθεσαν τις βάσεις για τη διερεύνηση του θέματος του αυταρχισμού, επικρίθηκαν κυρίως για το εξής: Ότι περιορίστηκαν στον αυταρχισμό των φασιστών, της δεξιάς και των συντηρητικών και αγνόησαν τον αυταρχισμό της αριστεράς και των ριζοσπαστών. Ο κυριότερος επικριτής του Adorno, ο Milton Rokeach (Ψυχίατρος–Κοινωνιολόγος) αναφέρει ότι ο αυταρχισμός εμφανίζεται σε όλες τις ιστορικές στιγμές και καλύπτει ποικιλία ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Υποστηρίζει δε ότι ο υψηλός δογματισμός είναι ένας κλειστός τρόπος σκέψης, μια αυταρχική άποψη για τη ζωή, που μπορεί να σχετίζεται με οποιαδήποτε ιδεολογία, ανεξάρτητα από το περιεχόμενο (συντηρητική, ριζοσπαστική ή κομμουνιστική).  Εκδηλώνεται και χαρακτηρίζεται αφενός με μισαλλοδοξία απέναντι σ’εκείνους που έχουν αντίθετες πεποιθήσεις και αφετέρου με ανεκτικότητα απέναντι σ’ εκείνους που έχουν τις ίδιες πεποιθήσεις.  Ένα αυταρχικό μυαλό κατά το Rokeach παρουσιάζει ακαμψία στη συμπεριφορά του και αντιμετωπίζει δυσκολίες στην προσπάθεια να επιλύσει συγκεκριμένα προβλήματα.  Έτσι όλες οι συναισθηματικές και γνωσιολογικές εκτιμήσεις του, υποδηλώνουν το προκατειλημμένο αποτέλεσμα των προδιαθέσεων του κλειστού μυαλού του.

Αυταρχισμός και κυπριακή πραγματικότητα
Φαίνεται ότι η κοινωνία μας σχεδόν στο σύνολό της δεν έχει αποκωδικοποιήσει τους τρόπους με τους οποίους εκδηλώνεται ο αυταρχισμός της οικονομικής ολιγαρχίας, του συντηρητικού εκκλησιαστικού ιερατείου και του πολιτικού-κομματικού κατεστημένου, που με τη δράση τους ακόμη και σήμερα (35 χρόνια μετά το πραξικόπημα και την τουρκική εισβολή και τη συνεχιζόμενη κατοχή) μέσα από καταπιεστικούς - καταναγκαστικούς μηχανισμούς σπρώχνουν συχνά τους πολίτες στη μοιρολατρία και την απάθεια. Ως εκ τούτου ο υποβόσκων αυταρχισμός επιδρά ασυνείδητα και καθορίζει τη στάση ζωής των πολιτών, όπου τα πραγματικά περιθώρια ελευθερίας τους είναι σαφώς προκαθορισμένα: Αφενός να μπορούν να λειτουργούν ατομικιστικά σε ένα άκρως καταναλωτικό μοντέλο ζωής, φτάνοντας κάποτε στα όρια του αμοραλισμού (χαρακτηριστικά μιας κοινωνίας που εκτρέφει το οργανωμένο έγκλημα, νομιμοποιεί την εκμετάλλευση των μεταναναστών και το ανθρώπινο τράφικινγκ, με κύρια θύματα τις γυναίκες). Αφετέρου να εκδηλώνουν βίαιες και αυταρχικές συμπεριφορές εντός και εκτός γηπέδου, όντας μέλη μιας ελεγχόμενης αγέλης. Άμεσα συνυφασμένη με τα προηγούμενα είναι και η πολιτική απάθεια και αδιαφορία των πολιτών για τα κοινά, αφού η συμμετοχή τους σε αυτά έχει γίνει τυπική και επιδερμική, δίνοντας έτσι την ευκαιρία σε αυτόχριστους και αυτόκλητους "σωτήρες" να σπρώχνουν το κοινωνικό σύνολο σε λανθασμένες επιλογές και σε αδιέξοδα.
Αντίδοτο στα πιο πάνω θα μπορούσε να προσφέρει - σε κάποιο βαθμό - ένας κοινωνικός διάλογος, με πυρήνα το χώρο της παιδείας και του πολιτισμού. Δυστυχώς, όμως, ο χώρος αυτός (και ιδιαίτερα η παιδεία) υπάγεται και ελέγχεται από έναν αυταρχικό διοικητικό μηχανισμό, του οποίου η πολιτική μεταφέρεται προς τα κάτω στο μικροεπίπεδο της σχολικής διοίκησης και στη συνέχεια διαχέεται στις διδακτικές και παιδαγωγικές προσεγγίσεις, παρά τις αντιστάσεις μιας μεγάλης μερίδας εκπαιδευτικών. Θεωρώ ιδιαίτερα ανησυχητικό για την κυπριακή κοινωνία ότι στο χώρο της δημόσιας εκπαίδευσης συμβαίνουν γεγονότα όπως η δίωξη εκπαιδευτικού από την ηγεσία του Υπουργείου Παιδείας για άρθρο της, στο οποίο παραφράζοντας τον Καβάφη, μεταξύ άλλων, τονίζει: Κι αν ακόμη ο Αλεξανδρινός θυμίζει σε όλους μας εκείνες τις άλλες Αντιόχειες - πέραν των εκπαιδευτικών - ας μην αρχίσουμε ήδη το θρήνο, θεωρώντας πως "οι προσπάθειές μας είναι σαν των Τρώων συφοριασμένες". Γιατί κάτι τέτοια αναμένουν από μας όλοι εκείνοι που "φρονούν πως είναι στα γεμάτα ενδεδειγμένοι για να υπηρετήσουν αυτήν την χώρα" επιμένοντας να αποφασίζουν στη θέση μας για τα "του Δήμου, του Θεάτρου και της Αγοράς" αλλά και για τις όποιες "σατραπείες".
Θλίψη επίσης μας προκαλούν τοποθετήσεις κάποιων δημοσιογράφων, σχολιογράφων, κομματικών παραγόντων και - δυστυχώς - και κάποιων ακαδημαϊκών, οι οποίοι εξαντλούν την κριτική τους για το κοινωνικό γίγνεσθαι σε άστοχους χαρακτηρισμούς, σε χλευασμούς και ειρωνείες απέναντι στην αντίθετη άποψη, ενώ - ελλείψει τεκμηριωμένης επιχειρηματολογίας - καταφεύγουν ενίοτε σε σενάρια συνωμοσιολογίας.
Τέτοιες, όμως, δράσεις και συμπεριφορές, αν αφεθούν να κυριαρχήσουν, θα έχουν σοβαρές επιπτώσεις τόσο στο κοινωνικό όσο και στο πολιτικό μέλλον του τόπου μας. Ο κυπριακός λαός για να επιβιώσει χρειάζεται πολίτες εσωτερικά ελεύθερους, δημοκρατικούς, που να μπορούν να στέκονται απέναντι στα γεγονότα της ζωής με κριτική ματιά, χωρίς προκαταλήψεις και μισαλλοδοξία. Πολίτες που να μην αποδέχονται τις μονόπλευρες ερμηνείες και την ουτοπία της μιας αλήθειας και που μπορούν να λειτουργήσουν "με ανοιχτό μυαλό" τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο. Γιατί η δημοκρατία δεν προστατεύεται με δαιμονοποίηση της αντίθετης - διαφορετικής άποψης, ούτε με κατασταλτικούς μηχανισμούς και μέτρα. Αντιθέτως, η δημοκρατία θωρακίζεται αν όλοι μας υπερασπιζόμαστε το δικαίωμα στη διαφορετική άποψη, όποια κι αν είναι αυτή.

Βιβλιογραφικές αναφορές:
·      Ντήτερ Ντούμ, Το άγχος στον καπιταλισμό
·      Πολυχρονόπουλου Π., Παιδεία και πολιτική στην Ελλάδα
·      Τερλεξή Π., Ο αυταρχικός άνθρωπος
·      Μαρκούζε  Χ., Μονοδιάστατος άνθρωπος
·      Rokeach M., The open and closed mind
·      Adorno T., The authoritarian personality

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

Όλα τα σχόλια που αφορούν τα θέματα που αναρτώνται είναι ευπρόσδεκτα, εφόσον παραμένουν σε πλαίσιο σεβασμού και νομιμότητας. Ευπρόσδεκτες είναι όλες οι απόψεις, οι διαφωνίες, ο αντίλογος και η κριτική απέναντι στα γραφόμενα. Δεν επιτρέπονται σχόλια που περιέχουν στοιχεία λιβέλλου, ρατσιστικά, υβριστικά ή προσβλητικά για οποιονδήποτε και για οποιοδήποτε στοιχείο του οικοσυστήματος. Ο συγγραφέας αυτού του ιστολογίου διατηρεί το δικαίωμα να διαγράψει οποιοδήποτε σχόλιο δε σέβεται την πιο πάνω αρχή.