Το πόρισμα Πολυβίου και το πολιτειακό σύστημα της Κύπρου

Το κεφ. 11 του πορίσματος, το οποίο αναφέρεται με ένα ιδιαίτερα καυστικό τρόπο στο πολιτειακό σύστημα της Κύπρου, παρουσιάζει νομίζω ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Αποτελεί μια εφ' όλης της ύλης κριτική διείσδυση στα κακώς κείμενα της δημόσιας ζωής στην Κύπρο, και αφορά όλους ανεξαίρετα τους πολίτες.
Ευελπιστώ πως - όταν και εάν κάποτε αποδοθεί η δικαιοσύνη σε αυτό τον τόπο για τις εγκληματικά ανεύθυνες αποφάσεις και ενέργειες των "υπευθύνων" που οδήγησαν στη φονική έκρηξη - το κεφ. 11 θα παραμείνει εκεί να μας θυμίζει τις ευθύνες όλων. Είτε για τις πράξεις είτε για την ανοχή μας. Όχι μόνο για όσα λέμε και πράττουμε, αλλά, κυρίως, και για όσα, ως πολίτες δε λέμε, αποσιωπούμε, συγκαλύπτουμε, αδρανούμε.
Γι' αυτό και αναρτώ πιο κάτω το κεφ. 11, για όσους ενδιαφέρονται να το διαβάσουν ΚΑΙ ως ένα σπουδαίο κείμενο πολιτικής αγωγής που μπορεί να λειτουργήσει αυτόνομα. Τα σχόλια σε σας.

ΚΥΠΡΙΑΚΟ ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

Η Κύπρος, ως Κράτος, έχει να επιδείξει μεγάλα επιτεύγματα. Αναφέρω ιδιαίτερα την καταπληκτική ανάκαμψη ανθρώπων, οικονομίας και κοινωνίας μετά το 1974 καθώς και την ένταξη της Κυπριακής Δημοκρατίας, παρά τα πολιτικά της προβλήματα, στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Οι Κύπριοι έχουν ψηλό μορφωτικό επίπεδο και χαρακτηρίζονται από εργατικότητα, φιλοτιμία και ευστροφία. Όταν αποφασίσουν να προσφέρουν στην πατρίδα και στο δημόσιο, συνήθως οι προσπάθειες τους αποδεικνύονται επιτυχείς.

Το πολιτειακό σύστημα της Κυπριακής Δημοκρατίας έχει, δομικά και θεσμικά, αποδειχθεί ιδιαίτερα ανθεκτικό, παρά την ανώμαλη κατάσταση που επικρατεί από το 1963. Ως γνωστό, από τότε, το Σύνταγμα δεν λειτουργεί όπως είναι διατυπωμένο και τα πλείστα όσα πολιτειακά όργανα και αρχές δεν λειτουργούν όπως είχαν σχεδιασθεί και διαμορφωθεί το 1960. Υπάρχουν και σοβαροί λόγοι για τους οποίους δεν είναι εύκολο να αναθεωρηθεί και να τροποποιηθεί το Σύνταγμα. Παρά ταύτα, το πολιτειακό σύστημα της Κυπριακής Δημοκρατίας έχει εξυπηρετήσει καλά τον τόπο, βασιζόμενο σε πέντε πυλώνες.

(i) Ισχυρό προεδρικό σύστημα, που απαιτείται για την εύρυθμη λειτουργία του Κράτους,

(ii) Την αρχή της διάκρισης των εξουσιών,

(iii) Ανεξάρτητη και αξιόπιστη δικαστική εξουσία,

(iv) Αντιπροσωπευτικό και δημοκρατικό κοινοβούλιο, που όχι μόνο διεκπεραιώνει νομοθετική εργασία αλλά και ασκεί κοινοβουλευτικό έλεγχο.

(v) Ανεξάρτητους αξιωματούχους, πρώτιστα το Γενικό Εισαγγελέα και τη Γενικό Ελεγκτή της Δημοκρατίας, που ασκούν ανεξάρτητο λειτούργημα, η ικανοποιητική διεκπεραίωση του οποίου κρίνεται απόλυτα αναγκαία για τη λειτουργία θεσμών και κράτους.

Παρά τη θεσμική αντοχή και επάρκεια του πολιτειακού συστήματος, σαν αποτέλεσμα του οποίου η Κυπριακή Δημοκρατία συνεχίζει να υφίσταται παρά τις ανωμαλίες του 1963 και τα γεγονότα του 1974 και μετά, έχουν παρατηρηθεί διαχρονικά, αλλά ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, σοβαρές λειτουργικές στρεβλώσεις, αγκυλώσεις, αδράνεια, ολιγωρία και αυξανόμενη απόσταση μεταξύ κυβέρνησης και δημόσιας εξουσίας, από τη μια, και κοινωνίας και πολιτών, από την άλλη. Υπάρχει η αίσθηση μεταξύ μεγάλου μέρους των πολιτών ότι η επίσημη Πολιτεία δεν ενδιαφέρεται για το κοινό καλό, ότι τα περισσότερα αξιώματα κατέχονται από άτομα όχι με βάση την αξία αλλά κομματικά κριτήρια, και ότι συνήθως η ολιγωρία, η αμέλεια και η ανεπάρκεια δεν συνεπάγονται τη σωστή απόδοση ευθυνών ή οποιαδήποτε κύρωση. Αντί ευθύνης – τόσο με τη μορφή ανάληψής όσο και απόδοσής της – υπάρχει στα μάτια του μεγάλου μέρους των πολιτών συγκάλυψη και ατιμωρησία.

Ειδικά προβλήματα (που πάντα υπήρχαν αλλά τώρα είναι ιδιαίτερα εμφανή, ιδιαίτερα στα μάτια των πολιτών) είναι ο λαϊκισμός, το «πελατειακό σύστημα» με βάση το οποίο η σχέση των πολιτικών δεν είναι με ελεύθερους πολίτες αλλά με εκλιπαρούντες «πελάτες» με τους οποίους γίνονται αθέμιτες συναλλαγές και δεσμεύσεις, η ισοπέδωση και η αναξιοκρατία σε πολλούς τομείς της δημόσιας υπηρεσίας όπου επικρατούν μικροπολιτικά, ευνοιοκρατικά και προσωποπαγή κριτήρια, οι τεράστιες καθυστερήσεις, η αναβλητικότητα και η αναποτελεσματικότητα στη λήψη αποφάσεων που αφορούν τον πολίτη, καθώς και η έλλειψη διαφάνειας σε πολλά θέματα. Από τη μια, ο πολίτης αισθάνεται ότι οι πλείστοι πολιτικοί εκπέμπουν ένα απλοποιημένο λόγο, και μάλιστα με στόμφο και σιγουριά, υποτιμώντας τη νοημοσύνη του, και από την άλλη, ο πολίτης βρίσκεται αντιμέτωπος με ένα κράτος το οποίο φαίνεται να λειτουργεί για την προστασία κατοχυρωμένων συμφερόντων και του οποίου πρώτιστος σκοπός είναι η διευκόλυνση της ζωής των πολιτικών και των κρατικών αξιωματούχων. Φυσικά, δεν δικαιολογείται ισοπεδωτική κριτική. Υπάρχουν σοβαροί πολιτικοί και εξαίρετοι δημόσιοι λειτουργοί. Διερωτάται όμως κάποιος αν αυτός πλέον είναι ο κανόνας ή η εξαίρεση.

Δεν χρειάζεται να είναι κάποιος κοινωνιολόγος ή μελετητής με ιδιαίτερη ειδίκευση για να διαπιστώσει ότι στην Κύπρο, τα τελευταία χρόνια, έχει προκύψει ένας φαύλος κύκλος που δημιουργεί αισθήματα όχι μόνο δυσφορίας αλλά και αγωνίας και απελπισίας στους πολίτες. Ο φαύλος αυτός κύκλος συνίσταται, σε μεγάλο βαθμό, στην αδιαφορία των εκάστοτε κρατούντων και σε κακοδιοίκηση, σε πολιτική ανευθυνότητα, στο ακατάπαυστο και εκνευριστικό φαινόμενο των συνεχών δηλώσεων, μονόπλευρων αντιλήψεων και απλουστευμένων πολιτικών αντιμετωπίσεων και φωνασκιών κυρίως των πολιτικών και κομματικών παραγόντων επί κάθε θέματος, σε αυξανόμενη απόσταση μεταξύ λόγων και έργων, στη σχεδόν αγεφύρωτη πλέον απόσταση μεταξύ λόγων και δηλώσεων αφενός και της κοινής λογικής και πραγματικότητας αφετέρου, σε μειωμένη αντίληψη του καθήκοντος και επιλεκτική τήρηση της ηθικής και της νομιμότητας, σε συνεχή και ακατάπαυστη ενασχόληση των πλείστων παραγόντων του πολιτικού συστήματος με επικοινωνιακά τεχνάσματα, και στην επικέντρωση σχεδόν όλων όχι στην ουσία αλλά σε τακτικούς ελιγμούς που θα διατηρήσουν αλώβητα προνόμια και ωφελήματα.

Χωρίς να υποτιμώ τους κινδύνους απλοποίησης, τρία κεντρικά στοιχεία που θα πρέπει να προβληματίσουν είναι τα ακόλουθα:

(i) Κέντρο αναφοράς του όλου πολιτειακού συστήματος δεν είναι πλέον ο ελεύθερος και ανεξάρτητα σκεπτόμενος πολίτης, αλλά τα πολιτικά κόμματα. Δεν μπορεί φυσικά να αμφισβητηθεί η κεντρική σημασία των κομμάτων στην εξέλιξη και εμπέδωση της δημοκρατίας, αλλά τα τελευταία χρόνια τα κόμματα έχουν μονοπωλήσει τόσο την εξουσία όσο και το δημόσιο διάλογο (public discourse). Υπάρχει διάχυτη η άποψη ότι κομματικά κριτήρια διαδραματίζουν πρωταρχικό ρόλο στην κατάληψη δημοσίων αξιωμάτων και στη διαχείριση κρατικών επιχειρήσεων και υπηρεσιών (όπως νομικών προσώπων δημοσίου δικαίου) όπου θα έπρεπε να αποδίδεται ιδιαίτερη εάν όχι αποκλειστική σημασία σε ανεξαρτησία σκέψης και σε εμπειρογνωμοσύνη, αντί σε κομματικές ή πολιτειακές σχέσεις. Σαν αποτέλεσμα, το όλο σύστημα φαίνεται «κλειστό» και υπάρχει διάχυτη η εντύπωση μεταξύ πολλών πολιτών ότι πρόσβαση σε αυτό εξασφαλίζεται με κριτήρια τα οποία δεν έχουν ιδιαίτερη σχέση με αξιοκρατία και ικανότητα. Επί πλέον, σε πολλές περιπτώσεις και στο πλαίσιο λήψης απόφασης επί πολλών θεμάτων (σημαντικών και μη) προσμετρά δυσανάλογα το συνεπαγόμενο πολιτικό και κομματικό κόστος, αντί του δημοσίου συμφέροντος. Καταλυτικό ρόλο διαδραματίζει και η έλλειψη διαφάνειας στη λήψη πολλών αποφάσεων, αφού ο πολίτης συνήθως δεν έχει πραγματική πρόσβαση στις πληροφορίες ή τα στοιχεία που οδήγησαν σε κάποιο συγκεκριμένο χειρισμό ή απόφαση. Σοβαρή ευθύνη σίγουρα έχουν και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, τα οποία συνήθως επικεντρώνονται στις δηλώσεις κομματικών και πολιτικών αξιωματούχων, αποκλείοντας τον πολίτη από ουσιαστική συμμετοχή στο πολιτικό και κοινωνικό διάλογο. Συμπερασματικά, η κηδεμονία των πολιτικών κομμάτων φαίνεται να έχει οδηγήσει στην αποδυνάμωση της κοινωνίας των πολιτών και του ελεύθερου πολίτη.

(ii) Ο μέσος πολίτης θεωρεί ότι η ευρύτερη δημόσια υπηρεσία δεν εξυπηρετεί πλέον ούτε τον ίδιο ούτε τους πολίτες γενικότερα, τουλάχιστο όπως θα έπρεπε. Χωρίς αμφιβολία, η δημόσια υπηρεσία παρουσιάζει σοβαρές αδυναμίες. Πολλοί δημόσιοι λειτουργοί (σίγουρα όχι όλοι) δεν φαίνονται διατεθειμένοι να επιδείξουν είτε πρωτοβουλία είτε αίσθημα ευθύνης. Χωρίς να υποτιμάται η προσφορά πολλών έντιμων και αφοσιωμένων δημόσιων λειτουργών, πολλοί παραμένουν προσκολλημένοι στα στεγανά των σχεδίων υπηρεσίας τους, αρνούμενοι να εξυπηρετήσουν το ευρύτερο δημόσιο συμφέρον.

Υπάρχει σε πολλούς χώρους του ευρύτερου δημόσιου τομέα όχι μόνο ευθυνοφοβία αλλά και έκδηλη ολιγωρία και ανεπάρκεια. Αυτή τουλάχιστο είναι η εντύπωση του μέσου πολίτη, το αισθητήριο του οποίου δεν είναι συνήθως λανθασμένο.

(iii) Ως συνέπεια των πιο πάνω, το ίδιο το κράτος αντιμετωπίζεται από το μέσο πολίτη με επιφύλαξη, εάν όχι εχθρικά. Η άποψη των πολιτών είναι ότι πολλές φορές το κράτος όχι μόνο δεν επιλύει προβλήματα, αλλά και τα δημιουργεί. Το κράτος φαίνεται να έχει αλωθεί από τα κόμματα και από άλλα οργανωμένα συμφέροντα, και να έχει μετατραπεί σε όμηρο των κομματικών και άλλων συμφερόντων.

Σαν αποτέλεσμα των πιο πάνω και άλλων πολλών συναφών αιτίων, έχει δημιουργηθεί ένα κλίμα δυσπιστίας και κυνισμού μεταξύ των πολιτών. Ήταν θέμα χρόνου η πολιτική απάθεια και η μοιρολατρική αποδοχή της κατάστασης να μετατραπούν σε ξέσπασμα οργής και αγανάκτησης.

Είναι καιρός να γίνει κατανοητό ότι στο δημοκρατικό πολίτευμα αυτοί που έχουν δικαίωμα να κρίνουν και να ελέγχουν είναι οι πολίτες και όχι οι κυβερνώντες και ότι το σύγχρονο κράτος υπάρχει και λειτουργεί για να διασφαλίζει τα δικαιώματα των πολιτών και το κοινό καλό, και όχι τα προνόμια και αξιώματα των πολιτικών και των διαφόρων κρατικών αξιωματούχων.

Μεταξύ πλείστων πολιτών, υπάρχει η άποψη ότι αυτά τα βασικά χαρακτηριστικά της σύγχρονης δημοκρατίας και του κράτους δικαίου έχουν εκλείψει και ότι οι πολίτες από αφέντες έχουν μετατραπεί σε υπηρέτες. Εάν η κατάσταση δεν αλλάξει, θα υπάρξει αυξανόμενη κοινωνική δυσφορία και επικίνδυνη πολιτική αστάθεια.

Ουδέν πολιτικό σύστημα επιβιώνει αν δεν έχει την αποδοχή (ή τουλάχιστο την ανοχή) της κοινωνίας και των πολιτών. Σαν αποτέλεσμα της αναποτελεσματικότητας των δομών και μηχανισμών του, και της έλλειψης διαφάνειας και της μη ανάληψης ευθύνης από τους αρμόδιους πολιτικούς και κρατικούς αξιωματούχους, όχι μόνο το πολιτικό σύστημα αλλά και το ίδιο το κράτος θα περιπέσουν σε ανυποληψία. Η μη ανάληψη ευθύνης από τους αξιωματούχους μπορεί να οδηγήσει και σε κάτι άλλο – όχι μόνο στην κοινωνική αδιαφορία των πολιτών αλλά και στη συμμετοχή τους στην απαράδεκτη κουλτούρα που έχει επικρατήσει. Απλά, εκεί που οι κρατούντες δεν αναλαμβάνουν ευθύνη και συνεχίζουν να λειτουργούν ανενόχλητοι όπως και προηγουμένως, οι ίδιοι οι πολίτες αναγκάζονται να προσαρμοστούν με την υφισταμένη τάξη πραγμάτων, κλείνοντας τα μάτια στα όσα απαράδεκτα συμβαίνουν και κάνοντας το παν για να εξασφαλίζουν την εύνοια της εξουσίας. Με τον τρόπο αυτό, οι πολίτες όχι μόνο δεν συμπεριφέρονται ως ελεύθεροι άνθρωποι στο πλαίσιο ενός δημοκρατικού πολιτεύματος αλλά καθίστανται συνυπεύθυνοι στην εμπέδωση και διαιώνιση ενός φαύλου συστήματος. Δεν είναι μόνο οι κρατούντες που έχουν ευθύνη. Ευθύνη έχουν και οι πολίτες να ελέγξουν την εκάστοτε εξουσία ανεξάρτητα από το προσωπικό τους συμφέρον.

Το παράδειγμα φυσικά θα πρέπει να το δίδουν οι εκάστοτε κυβερνώντες. Είναι αυτοί που οφείλουν να αναλαμβάνουν, όχι τυπικά αλλά ουσιαστικά, τις ευθύνες, θεσμικές και προσωπικές, που τους αναλογούν. Η μη ανάληψη ευθύνης από τους κυβερνώντες δημιουργεί ένα φαύλο κύκλο κακοδιαχείρισης, μειωμένης αντίληψης της έννοιας του καθήκοντος, πολιτικής ανευθυνότητας και αναιμικής συμμετοχής στα κοινά. Εκεί που η ηθική της ευθύνης δεν αποτελεί πλέον το βασικό κύτταρο του πολιτεύματος, οι πολίτες με τον καιρό καθηλώνονται σε μια μοιρολατρική αποδοχή των τετελεσμένων και μετατρέπονται από πρωταγωνιστές σε παθητικούς θεατές. Αντίθετα, είναι εξαιρετικά σημαντικό όχι μόνο οι κυβερνώντες να αναλαμβάνουν την ευθύνη για τις πράξεις και παραλείψεις τους καθώς και για την ανεπάρκεια και αναποτελεσματικότητα του συστήματος αλλά και οι κυβερνώμενοι να αναμένουν και να τους επιβάλλουν, εάν χρειαστεί, την ανάληψη τέτοιας ευθύνης.

Οι ευθύνες για την απογοητευτική κατάσταση πραγμάτων που έχει δημιουργηθεί και είναι πλέον αντιληπτή από όλους είναι διαχρονικές και συσσωρευμένες. Η τραγωδία στη Ναυτική Βάση στο Μαρί αντικατοπτρίζει όχι μόνο κολοσσιαία ανεπάρκεια στη συγκεκριμένη περίπτωση, αλλά και την αποτυχία του πολιτικού συστήματος εν γένει. Στην υπό εξέταση περίπτωση, ουδέν λειτούργησε. Ο Πρόεδρος και οι κύριοι Υπουργοί του επέδειξαν ολιγωρία, αναβλητικότητα, αδιαφορία και πλήρη αναποτελεσματικότητα στο χειρισμό ενός ιδιαίτερα σημαντικού θέματος. Ο κάθε ένας θεωρούσε τον άλλο υπεύθυνο. Δεν υπήρχε οποιοσδήποτε συντονισμός μεταξύ των κυβερνητικών υπηρεσιών παρά τους υπαρκτούς κινδύνους για την ασφάλεια και τη ζωή αθώων πολιτών. Πολλοί δημόσιοι υπάλληλοι και στρατιωτικοί επέδειξαν προχειρότητα, ευθυνοφοβία, αποφυγή αυτονόητων ευθυνών και επίδειξη δειλίας έναντι των πολιτικών ηγετών. Υπήρξε πλήρης κατάρρευση του συστήματος (το οποίο φυσικά επανδρώνεται και καθοδηγείται από ανθρώπους, πολιτικούς αξιωματούχους και δημόσιους λειτουργούς). Θα ήταν πολύ αφελές να θεωρηθεί ότι η πρόσφατη τραγωδία είναι είτε μεμονωμένο είτε αναπάντεχο συμβάν. Αντίθετα, για να χρησιμοποιήσουμε μια Αγγλική έκφραση, εν όψει της κατάντιας του πολιτικού και πολιτειακού συστήματος, το Μαρί ήταν «an accident waiting to happen». Η τραγωδία στο Μαρί θα πρέπει τουλάχιστο να αποτελέσει την αφετηρία όχι μόνο για απόδοση ευθυνών αλλά και για ευρύτερο προβληματισμό, αυτοκριτική και αυτογνωσία. Σε τελευταία όμως ανάλυση, θα πρέπει τα βαθειά ρήγματα που έχουν παρατηρηθεί στη γενικότερη λειτουργία του πολιτικού και πολιτειακού συστήματος να αντιμετωπισθούν όχι με ευχολόγια και κενές διαπιστώσεις, αλλά με σοβαρές μεταρρυθμίσεις και ανατροπές. Μεταξύ άλλων, θα πρέπει να προωθηθεί η διαφάνεια ως το κύριο όπλο του πολίτη, θα πρέπει «να ανοίξει» το σύστημα με περιορισμό της κυριαρχικής και κάποτε ασφυκτικής παρουσίας και εμπλοκής των κομμάτων σε όλα τα επίπεδα, θα πρέπει να αναχαιτισθεί η αναξιοκρατία και η μονοπώληση των δημοσίων θέσεων από κομματικά και προσωπικά συμφέροντα, θα πρέπει η πολιτεία να αναγνωρίζει και να επιβραβεύει την ικανότητα, την ανεξαρτησία σκέψης και άποψης καθώς και την εμπειρογνωμοσύνη πέραν οποιασδήποτε κομματικής ή πελατειακής σχέσης, και θα πρέπει με κάθε θυσία να ενισχυθεί η κοινωνία και ο πολίτης όχι μόνο στην κατανομή δημοσίων αξιωμάτων αλλά και στη συμμετοχή στο δημόσιο διάλογο. Δεν θα είναι εύκολο να κατεδαφισθεί το πολιτειακό κράτος που κτίστηκε για τόσες δεκαετίες τώρα. Θα πρέπει όμως η προσπάθεια να αρχίσει, τώρα. Η ανάθεση σημαντικών θέσεων σε πολιτικούς φίλους, οι αναξιοκρατικοί διορισμοί και προαγωγές, η προώθηση στενών κομματικών σκοπιμοτήτων σε βάρος του ευρύτερου δημοσίου συμφέροντος, η μονοπώληση των μέσων μαζικής ενημέρωσης από τους συνήθεις υπόπτους (κομματικούς και πολιτικούς), είναι φαινόμενα που δεν είναι πλέον αποδεκτά και θα πρέπει να εκλείψουν. Η πολιτική εξουσία δεν θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ως λάφυρο αλλά ως μέσο ορθολογιστικής αντιμετώπισης προβλημάτων και προσφοράς στα κοινά. Για δημόσιους οργανισμούς και για ανεξάρτητες κρατικές αρχές, θα πρέπει να επιλέγονται οι κατάλληλοι και όχι πρόσωπα των οποίων το μόνο προσόν είναι η κομματική ταυτότητα. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, τόσο σημαντικά στο σύγχρονο δημοκρατικό κράτος, θα πρέπει να φιλοξενούν, πέραν των εκπροσώπων των κομμάτων και των πολιτικών ομάδων, ανεξάρτητες και αξιόπιστες φωνές. Χωρίς ποτέ να υποτιμούνται τα κόμματα και οι οργανωμένες μονάδες, η κοινωνία των πολιτών δεν πρέπει να περιορίζεται σε κομματικά στεγανά. Με κάθε τρόπο, θα πρέπει να ενισχυθεί η παρουσία και η υπόσταση του ανεξάρτητου και ελεύθερου πολίτη.

Η παρούσα ΄Εκθεση έχει φυσικά ως αντικείμενο τα γεγονότα στο Μαρί καθώς και τις ευθύνες που προκύπτουν από αυτά, αλλά θεωρώ ότι τα πιο πάνω σχόλια έπρεπε να γίνουν και να μελετηθούν.